شعر تورکی آرامگاه نادرشاه افشار                  

نادر شاه افشار، امر به سرودن شعری به زبان تورکی برای مقبره ی خویش کرده بود. شعر تورکی مزبور را نشئه ی تبریزی، ملک الشعرای دولت تورکی افشاری در سال ١٧٤٤ میلادی سروده است.

1- در مقبره ی نادر اشاراتی به خصوصیات و طرز زندگی وی موجود است. از جمله اینکه پوشش مقبره به مانند " چادر عشایری " است که نادر در آن زاده و زندگی می کرده و کشته شده است. دیگر آنکه نادرشاه سوار بر اسب وسه سرباز از طوایف "قزل باش ها " اشاره به سپاهیان نادر است ، او را همراهی می کنند. اما مهمترین خصلت و ویژگی نادر شاه افشار، ملیت تورک وی؛ مباهات و تفاخرش به هویت تورکی تورکمانی؛ و اصرار او بر تورکی نویسی و در این میان امر به سرودن شعری تورکی برای مقبره اش می باشد که به آنها در مقبره ی فعلی اشاره نشده است. علاوه بر آنکه ضروری است که شعر تورکی مورد نظر نادرشاه افشار در مقبره اش درج شود، می بایست مانند : مقابر و یادبودهای همه ی شخصیت های تورک، هویت ملی تورک وی نیز در لوح و کتیبه های مربوطه ذکر گردد.

2- نادرشاه افشار، تورک گراترین حاکم تورک است. وی بر تورکمان بودن خود مباهات و در هر فرصتی بر آن تاکید می کرد. از نمودهای تورک گرائی نادرشاه، اصرار وی بر کاربرد زبان تورکی به عنوان زبان رسمی دو فاکتوی دولت افشاری  است. زبان تورکی زبان رسمی اردوی آوشاری (افشاری) و زبان کاری روزمره ی شخص نادرشاه در همه ی عرصه ها و در خطاب به همه و در این میان مقامات لشکری و کشوری و دینی و سفرا و حکام و سلاطین خارجی بود. نادرشاه همچنین بر کاربرد تورکی نوشتاری و تبدیل زبان تورکی به یک زبان مکتوب تاکید داشت : استفاده از زبان تورکی در مکاتبات دیپلماتیک خارجی (خطاب به سلطان عثمانی محمود اول، صدر اعظم عثمانی حکیم اوغلو،علی پاشا،)، چاپ پول "ده ییرمی گؤتورو" نویساندن کتیبه ها به زبان تورکی در اماکن تاریخی (کتیبه ی کلات نادری) و در اماکن مقدس مذهبی (کتیبه ی سر در حرم امام علی ع» در نجف). امر به سرودن شعر تورکی برای درج در کتیبه ی مقبره اش هم نمونه ای دیگر از سنت نادری نویساندن کتیبه های تورکی توسط نادرشاه افشار است.

3 - سراینده ی قصیده ی تورکی برای مقبره ی نادریه ریاضیدان، خطاط و ملک الشعرایِ دولت افشاری، میرزا عبدالرزاق تبریزی جهانشاهی متخلص به نشاء و یا نشئه است. وی همچنین به دستور نادرشاه افشار و به مناسبت مذهّب نمودن گنبد امام علی ، شعر تورکی معروف خود برای نصب برسردر حرم امام علی درنجف راسروده است.نشاء تبریزی ازاحفاد سلطان نویان جهانشاه  خان تورکمان ، برجسته ترین حاکم دولت تورکی قاراقویونلو است. وی که در تبریز نشو و نما یافته بود،به اصفهان مهاجرت کرد و درآنجا به ادامه ی تحصیل پرداخت.درعلوم ریاضی و سیاق  مهارتی کسب نمود وبعدها مستوفی خالصه جات مازندران شد. در پایان عمر به تبریز بازگشت و  در آنجا فوت نمود. نسخه هایی از دیوان وی مرکب از اشعار تورکی و فارسی در مراکز مختلف ، از جمله درکتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه ملّی تبریز،کتابخانه مجلس شورای اسلامی و در استانبول موجود است.

4- زبان قصیده ی تورکی"تاریخ مقبره ی نادری" ورکی دیوانی مشترک رایج در آن دوره است.  این زبان، اساساً لهجه ی تورکی عثمانی (گیبی، شیمدی، بولدو، سانا)، متاثر از لهجه ی قزلباشی  و یا تورکمانی (ایله ن) است. در زیر متن شعر تورکی که به امر نادرشاه و برای درج در مقبره و آرامگاه وی توسط نشئه ی تبریزی سروده شده ، آمده است  . مبنای خوانش، نسخه ی خطی دیوان نشاء تبریزی در کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی (شماره ی ثبت: ٩٠٢٦٣ ، شماره ی قفسه : ١٤٧٦١) است. کلمات و پسو ند های تورکی با املای فونتیک  مدرن تورکی و کلمات و عبارات فارسی و عربی به املای رایج در آن زبانها نوشته شدند.  

تاریخ مقبره ی نادریه حَسَبَ الْحُکْمُ الأَعْلَى  شهِ شاهانِ فلکْ رتبه، نادرِ دوران.  

کیم اولدو امرینه تابع، جهاندا هر کیم وار.

وجودو قطبِ جهان، ذاتی آسمانِ شکوه.   

  بنایِ دولتی ثابت، عدالتی سیّار. 

سخا وجودونو وصف ائیله مک دئییل ممکن .

کیم ائتدی تاج و نگین بخشین شعار و دثار.  

نشانه یِ اجلِ خصم، نیزه سینه عَلَم.   

 لقبِ خدنگینه شهبازِ مرغِ روحْ شکار                                                                                                                                                 

او گون که مملکتِ بی نظیرِ ایران دان

                                                                                                                                    عراقی زمره یِ افغان الینده ائتدی دچار

مسلّط ایدی مَلِک مملکتِ خراسانا

اسیرِ روم ایدی تبریز و سایرِ امصار

گونه ش تک ائتدی وجودو ظهورْ مشرقده ن

سپاهِ شام تک اعدا فرارا وئردی قرار

                                                                                                                                        فرار ائتمه سه نئیله ر عساکرِ ظلمت

سپاهْ انجم اولسا، آفتابْ اولسا سالار  

سپاهِ رزمینه کاصحابِ دین خطاب ائتمه ک

لطیفه دیر که اولوپ غیبده ن اونا اِشعار 

محیط اولدو چو پرگار گیبی ایرانا

زمانه سؤیله دی، حق مرکزینده توتدو قرار

زهی عنایتِ بی منتها که فولادی

الینده ائتدی یداللهْ طلایِ دستِ افشار

ضمیری صیقلِ مرآتِ هنده ائیله دی میل

جهاندیر آئینه، آئینه ایسته مه ز زنگار

مروّتینده ن اونون رایِ هند رای اولدو

حمایتی الینه وئردی خاتمِ زنهار

جهاندا اولماز ایدی شاهِ هند آزاده

گر ائتمه سه یدی بو درگاها بنده لیک اظهار

بو لطف آز دئییل آللاهدان شهنشاها

که اولدو بنده یِ درگاهی زبده یِ احرار

چو ائتدی عطفِ عنان مُلکِ هندده ن،

اولدو  زمینِ سِندْ لگدکوبِ لشکرِ جرّار

میانِ هند اونون صوبه داری شیمدی ائده ر

خطاب شاه قولو خانلیق ایله استشهار

مذاقِ بلخ اولوپ تلخ زهر تیغینده ن

توتوشدو مُلکِ بخارا یئر اوزره، اولدو بخار

اولوپ نهمینده ن اورگه نج گنجی ویرانه

تمامِ لشکرِ خوارزم رزمی ایله ن خار

قضا الینده سلاطینِ تورک و قیلدی اسیر

قَدَر هم ائیله دی افنالاریندا چون اصرار

ولی بو دولته دستوردور که عفوه قرین

اولور گناهینا هر کیم که ائیله سین اقرار

ترحّم ائتدی ابوالفیضِ خان فیض رسان

که او زیرینده یینه بولدو فیض استقرار

هزار شُکر که وار شاهبازِ دولتی نین

اسیرِ پنجه سی افغان و اوزبک و تاتار

 اوروس که اولموشدو کِرْمِ پیله گیلاندا

 سن ائیله دین اونو نوغانِ تیغِ جوهردار

 توجّه ائیله سه عزمین ممالکِ روسا  

گلیر تصرّفه گر پتربورگ، اگر بولقار  

بو پادشاهِ مَلَک رتبه، شوکتینه دلیل

 بو بس که گؤنده ریر ایران اسیرینی خونکار  

جمالِ دولتینه روم انتظار چکه ر  بو شوق

ایله ن حلب ین شهری اولموش آئینه دار

 امورِ دهر ایله منظورو محض عُقب ادیر

 نه غم که گؤز یاتا، امّا گؤنول گره ک بیدار

 بو پادشاهِ فلک جاه و نیک کردارین  

نشانِ خیرینه یوخدور حساب و حدّ و شمار

 او جمله ده ن بو بنایِ رفیعِ عالی دیر

 کیم اولدو رفعتی هم دوشِ گنبدِ دوّار

 بونون قرینه سی ممکن دئییل بو دنیادا

 قضا مگر اونا سرکار اولا قَدَرْ معمار  

مهندس ازلی سالدی طرح و دستِ قضا

 محیطِ فیض ده ییپ، چکدی دوره سینده حصار

 گؤره ن بو روضه نی بی شک یقین بیلیر

که دئییل  وجودِ جنّتِ جسمانی قابلِ انکار

 بو یئرده کیم که مکان ائیله رسه دنیادا  

بهشت ایچره اگر ایسته سین مکان، یئری وار

 اونون صفاسینا گر حیرت اوزره ائتسه نظر

 هر آئینه اولور آئینه صورتِ دیوار

 فرازِ قبّه ده سر طوقونو خیال ائتدیم

 که توتدو چرخِ چهارمدا مِهرْ استقرار

 گؤره ن بو قبّه یِ نورانی ایله سایه سینی

 دییه ر که معجزه دیر اجتماعِ لیل و نهار

 بو قصره چون یئتیشیر روضه یِ رضادان

فیض  عجب دئییل ائده خَلَد اؤز قصورونا اقرار

 رضا ائده ر اونا امداد ایکی دنیادا  وسیله

دیر کؤمه ک و چاره، حقِ قرب جوار

 ریاضِ خُلدون اولور حوضو چشمه یِ کوثر

 عجب دئییل که گتیرسین نهالِ رحمتْ بار

 شهنشاها سانا بو دهر ایچره شامل

دیر  همیشه مرحمت و لطفِ داورِ

غفّار  محال دیر اگر ائتسه ن خیال عقب

ادا  بو فیضده ن اولا نادم قسیمِ جنّت و نار

که ممتنع گؤرونور ارتکاب ائده خالق

 بو نوع امره که مخلوقو اوندان ائیله ر اعزار

 ائده ر ظهور بو دنیادا رفعتِ عقبا  تمامِ سال

اولور یاخشی، یاخشی اولسا بهار  همیشه عاقبتِ کار

خیر اولور بی شک  او مشکل ایشده

که دوشسون کریمله سر و کار  

بو بقعه صورتِ اتماما چون قرین اولدو  

ندایِ هاتفِ غیب ائیله دی بانا اِشعار

 بهشتده ن بیر اثردیر بو، نشاء دنیادا

  جنّت آثار، گره ک که یازیلار تاریخی ۱۱۵۵ ( ١٧٤٢ )

میرزا محمد خان افشار ، کلانتر درگز  یکی از امیرزاده گان و،وابستگان و نزدیکان نادرکه نام و امضایش درپای وثیقه نامه دشت مغا ن تنظیم شده ، درچهارم شوال سال 1148 هجری قمری برای پادشاهی نادر، دیده می شود ، میرزا محمد خان بیگ افشار درگزی است که ازفرماندهان برجسته نادربوده وعلاوه برکلانتری درگز، از مین باشیان سپاه نادری نیز بوده است ، این سردارمعروف به : درگزین اصلان (شیر درگز) بوده ، و بنا به گفته بزرگانی از درگز، از اجداد مولف می باشد. درعالم آرای نادری در باره این سردار چنین آمده است : میرزا محمد خان بیگ ، در لشکر کشی نصرالله میرزا به خوارزم در سال 1155 هجری قمری ، از فرماندهان سپاه وی بود که در راس یک سپاه سی هزار نفری به کین خواهی طاهرخان چنگیزی عازم آن دیار شد. (1) و در ص 935 و 936 عالم آرای نادری نیز آمده است : در سال 1158 قمری که خوارزم مجددا به آشوب کشیده شد ، نادر به عده ای از سرکردگان من جمله : میرزا محمد خان بیگ ، کلانتر درجز(درگز) دستورداد که درمعیت : محمد قاسم بیک قرخلو» نایب اشیک آقاسی باشی و نایب السلطنه هرات ، شش هزار نفر از ملازمان خود را برداشته در کنار رود جیحون ساخلو باشند، سرکردگان مذکور وارد سوقیار» شده ،شکست فاحشی به جماعت یموت وارد ساخته ،سر و زنده بسیار گرفتند. تا نادر سپهسالاری مملکت مذکور را به علیقلی خان برادر زاده خود تفویض فرمود ، و وی را چاپاری به محل ماموریت خود اعزام داشت(2)   1 - عالم آرای نادری جلد دوم ص 865  2 - عالم آرای نادری جلد سوم صفحات 935 و 936 

نادر شاه و ایل بزرگ افشار

نادر شاه افشار از پادشاهان مشهور ایران است.وی موسس سلسله ی افشاریه بوده و به مدت 12 سال بر ایران حکومت رانده است. حکومت نادر شاه همراه با افتخار آفرینی های بسیار از جمله بیرون راندن افغان ها از ایران که به اصفهان پایتخت صفویان مسلط شده بودند و فتوحات فراوان از جمله بحرین،خوارزم ،بخارا و از همه مهمتر فتح هندوستان بود.نادر شاه ضمن دفع شورشیان افغان با ازبک ها و روس ها هم در افتاد و حافظ و گسترش دهنده ی تمامیت ارضی ایران بوده است.»

نادرشاه از ایل ترکمانی افشار بود. مینورسکی ، طایفه نادر را یکی از طوایف صحرانشین و جزو میمنه سپاه اغوزخان دانسته است. وی می‌نویسد، طایفه افشار از بیم مغول ترکستان را ترک کرده و به آذربایجان کوچیدند.  جهانگشای نادری در مقدمه، نادرشاه را قهرمان سلسله جلیله ترکمانیه» معرفی می‌کند و در ذکر سلسله نسب نادری نیز به تبار ترکمانی وی اشاره دارد.

عید " چلله " یا " ناردوغان "

"ناردوغان" عیدی است که در بین ترک های ما قبل اسلام و بعد از اسلام مرسوم وی باشد و سومریان در 5000 سال قبل هم این عید را جشن می گرفتند. و احتمالا در موقع مهاجرت خود آنرا به بین النحرین برده اند و در آنجا مرسوم کرده اند بطوریکه در بین میترائیست ها هم مرسوم شد. ولی اصل آن از مناطق سرد ترک نشین است که گرمای آفتاب بسیار مهم برای زنده ماندن است.

عید ناردوغان – چلله در بین ترکان ، طولانی ترین شب سال و روز آخر آذر گرفته می شود. برای ترکان شب و روز همیشه در حال جنگند و هر سال روز بالاخره بر شب غالب آمده و شروع به طولانی تر شدن می کند. به این خاطر این روز برایشان بسیار مهم است و بعد از این روز چون از تقویمی قمری استفاده می کردند اولین شبی که ماه پر- بدر می شد که به ترکی تولون- تام آی  گفته می شد همان شب اول سال هم محسوب می شد.

زبان ترکی از نظر زبانشناسان

از نظر زبانشناسان ، زبان تركي زبانيست شكرين ، بغايت زيبا و دلنشين و اصيل و قانونمند با ريشه اي هزاران ساله. تمام قواعد و گرامر اين زبان هنري و شكري موزون و مبتني بر ملودي است تا جائيكه بعضي زبانشناسان ، اختراع آنرا فوق بشري و اعجاز گونه و اعجاب انگيز خوانده اند.

زبانشناس نامي ، Man Muller ، انگشت به دهان از عظمت فوق بشري زبان تركي ، چنين سخن مي راند: زمانيكه ما زبان تركي را با دقت و موشكافانه مي آموزيم با معجزه اي روبرو مي شويم كه خرد انساني در عرصه زبان آنرا آفريده است». Herman Vanbery از نظر زيبائي و كمال ، جايگاه آنرا بالاتر از زبان عربي مي داند. نيكيتا هايدن» زبانشناس نامي آلماني و عضو مؤسسه اروپائي يوروتوم ، با شك و شبهه نسبت به خلق زبان تركي توسط فرمولهاي پيچيده توسط انديشمندان مي گويد: انسان در آنزمان قادر به خلق چنين زباني نبوده ، يا موجودات فضائي اين زبان را خلق كرده اند و يا خداوند به پيامبران خود ، اين عاليترين كلام ارتباطي را هديه كرده است».

در زبانشناسي تطبيقي ، فصل بسيار جذاب ، شيرين و علمي اتيمولوژي ، به ريشه شناسي كلمات بصورت علمي مي پردازد. مي توان بوسيله علم اتيمولوژي ، تأثير زبانهاي مختلف روي هم را ديد. زبان غالب ، زباني است كه توانمند بوده و زبان ديگر را تحت سيطره خود درآورده است ، طوريكه گاهي زبان مغلوب به گويشي از زبان غالب تعبير مي شود ، مانند زبان فارسي كه بنا به آخرين نتائج علمي و تحقيقاتي سازمان يونسكو بعنوان 33 مين گويش زبان عربي معرفي شد و بصورت زباني مستقل پذيرفته نشد.

تأثير زبانها روي هم گاهي براي دو زبان همسايه جغرافيائي اتفاق مي افتد ، مانند زبان عربي و فارسي. گاهي براي دو زبان همسايه ادبي پيش مي آيد ، مانند زبان انگليسي و فارسي كه هر دو از زبانهاي هند و اروپائي اند. اما گاهي يك زبان با درنورديدن قله هاي زمان و مكان ، همه را به تسخير مي كشد ، مانند زبانهاي تركي و انگليسي.

زبان تركي بعنوان كهنترين زبان دنيا با متكلماني كه شرق و غرب عالم را تحت حاكميت خود درآورده بودند ، جا پائي در تمام زبانهاي دنيا دارد. شايد زباني وجود نداشته باشد كه تحت تأثير اين زبان قرار نگرفته باشد. البته اين تأثير در كنار گستردگي جمعيتي و وسعتي حكومت تركان ، ناشي از توانمندي و زيبائي و قانونمندي زبان تركي نيز بوده است.